بارهنگ؛ مفيدتر از شربت‌هاي اکسپکتورانت و ديفن‌هيدرامين

[سعیده]

طبع بارهنگ، سرد و خشک در درجه‌ي دوم است. همه‌ي بخش‌هاي گياه بارهنگ شامل برگ و ريشه و دانه‌ي آن، مصارف دارويي دارد.بارهنگ يا بارتنگ که در کتاب‌هاي طب سنتي قديم از آن به نام لسان‌الحمل (زبان گوسفند) ياد شده است، گياهي است علفي، چندساله، بدون ساقه، به ارتفاع 10 تا 70 سانتي‌متر با برگ‌هاي پهن و گسترده و دمبرگ‌هاي بلند که داراي خواص چشمگيري است.

پهنک برگ گياه بارهنگ شبيه زبان گوسفند است، 3 تا 7 رگبرگ طولي مشخص دارد و گل‌آذين آن به صورت خوشه‌ي باريک و کشيده‌اي است که در انتهاي پايک بلند و بدون انشعاب خود قرار دارد.

اين گل‌آذين در هنگام رسيدن، داراي بذرهاي فراوان و انبوهي است، تخم بارهنگ عبارت از دانه‌هاي ريز قهوه‌اي تيره متمايل به سياه است و چنانچه در آب قرار گيرد، لايه‌ي رويي آن با ايجاد لعاب، تورم آن را سبب مي‌شود.

 بارهنگي که در طب سنتي بيشتر از آن استفاده مي‌کنند، گياه Plantago major يا لسان‌الحمل کبير است، گياه Plantago lanceolata نيز که آن را به اسامي بارهنگ سرنيزه‌اي (بارهنگ کاردي) يا لسان‌الحمل صغير مي‌نامند، خواص مشابهي دارد و آن را نيز مورد استفاده قرار مي‌دهند.

گياه بارهنگ معمولاً به صورت علف هرز در مکان‌هاي مرطوب مانند حاشيه‌ي جوي‌هاي آب، مزارع، باغ‌ها، باغچه‌ها و فضاهاي سبز شهري و خانگي مي‌رويد و به راحتي در دسترس انسان قرار دارد.

در ترکيبات شيميايي گياه بارهنگ، گليکوزيدي به نام اوکوبين و موادي همچون پلانتاژين و ساپونين وجود دارد همچنين در تخم بارهنگ، مقدار زيادي مواد گلوتيني، اسيد پلانتئونوليک، اسيد سوکسينيک، آدنين، کولين، اکوبين و هولوزيد پلانتئوز وجود دارد و نيز تخم بارهنگ حدود 10 درصد مواد روغني دارد، روغن بارهنگ زردرنگ است و بويي مطبوع و طعمي شبيه روغن گردو دارد.

طبق آنچه در منابع مختلف ازجمله ذخيره‌ي خوارزمشاهي، صيدنه ابوريحان بيروني، قانون ابوعلي سينا، الابينه عن حقايق‌الادويه ابومنصور هروي و تحفه حکيم مۆمن در خصوص خواص و کاربردهاي اين گياه آمده است، بايد گفت طبع بارهنگ، سرد و خشک در درجه‌ي دوم است همه‌ي بخش‌هاي گياه بارهنگ شامل برگ و ريشه و دانه‌ي آن، مصارف دارويي دارد؛ اما، برگ و ريشه آن را بيشتر به صورت استعمال خارجي و تخم بارهنگ را بيشتر به صورت مصارف داخلي استفاده مي‌کنند.

بارهنگ، اثر قابض و نرم کنندگي دارد و به عنوان تب‌بر، تصفيه کننده‌ي خون، آرام‌کننده و رافع تحريکات مجاري تنفسي و ادراري مطرح است همچنين بارهنگ در رفع ناراحتي‌هاي آسم آمفيزم، اسهال‌هاي ساده و صفراوي، خون‌ريزي‌هاي دستگاه گوارش، ورم مخاط دهان، درد دندان و حتي درد گوش، مۆثر است.

برگ‌هاي تازه‌ي بارهنگ، خواص ضدباکتريايي قوي دارد؛ به همين جهت، براي التيام زخم‌ها، جراحت‌ها و سطوح ملتهب و آزرده‌ي بدن مورد استفاده قرار مي‌گيرد. ماليدن له شده‌ي برگ تازه و تميز بارهنگ بر روي زخم‌ها ضمن اين که آن‌ها را از چرکي شدن محافظت مي‌کند، باعث التيام آن‌ها نيز مي‌شود همچنين کاربرد اين گياه براي زخم‌هاي کهنه و چرکي شديد نيز سبب باز شدن سر زخم و خروج چرک و در نهايت، بهبود زخم مي‌شود.

براي قطع خون‌ريزي و رفع درد ناخن (عقربک)، ناراحتي‌هاي پوستي و جوش‌هاي صورت و نيز فروکش کردن ورم صورت ناشي از آبسه (پيله) دندان، توصيه شده است.

پانسمان زخم‌ها با پخته برگ تازه بارهنگ نيز در بهبود آن‌ها اثر تسريع‌کنندگي دارد.

جوشانده برگ بارهنگ همراه با گُل‌هاي اکليل الملک (يونجه باغي زرد) و گل گندم، به صورت مايع شستشوي چشم، در رفع ورم ملتحمه بسيار مۆثر است، براي تهيه‌ي اين محلول، 10 گرم برگ بارهنگ را به همراه مقدار کمي از دو گُل يادشده در 150 گرم آب جوش، دم مي‌کنند.

براي درمان بيماري‌هاي ريوي، برگ تميز و شسته شده‌ي بارهنگ را روي پارچه‌ي تميزي پهن مي‌کنند تا خشک شود سپس آن را خرد مي‌کنند و شيره آن را مي‌گيرند و هم‌وزن آن، عسل اضافه کرده به مدت 20 دقيقه، دم مي‌کنند. مصرف اين دم‌کرده براي بيماري‌هاي ريوي بسيار مفيد است.

از مخلوط 10 درصد پودر برگ بارهنگ با وازلين، پمادي به دست مي‌آيد که ماليدن آن روي زخم‌هاي چرکين و دردناک، سبب بهبود آن‌ها مي‌شود و به سرعت، چرک را مي‌خشکاند.

کمپرس برگ‌هاي تازه و خردشده‌ي بارهنگ براي فرونشاندن ورم‌ها، نقاط ضرب‌ديده و کوفتگي‌ها و التيام زخم‌هاي عفوني، سوختگي‌هاي ناشي از آتش و جاي نيش حشرات، مفيد است.

تخم بارهنگ

تخم بارهنگ، قابض، محرک، تب‌بر، معرق، مدر و معالج اسهال خوني است، همچنين آن را براي رفع اختلالات کليوي و معالجه‌ي کوليک، مالاريا، سرفه، آسم برونشيتي و قطع خون‌ريزي و معالجه‌ي امراض مثانه و سوزاک، توصيه کرده‌اند.

خوردن يا تنقيه ي عصاره تخم يا لعاب بارهنگ براي التيام زخم‌هاي روده‌اي و قطع خون‌ريزي بواسير، سودمند است همچنين تخم بارهنگ براي رفع خون‌روي‌ها و زخم‌هاي ريوي و وجود خون در اخلاط بدن، سل، تنگي نفس، بيماري‌هاي کبدي، زردي و برگشت غذا از معده به مري (ريفلکس)، مفيد است.

جوشانده تخم بارهنگ در رفع التهابات دستگاه ادراري به ويژه در صورت وجود خون در ادرار، مۆثر است و نيز غرغره عصاره بارهنگ در بهبود ورم لوزه‌ها و خون‌ريزي لثه، موثر است، مضمضه کردن دم کرده ريشه يا آب برگ بارهنگ براي کاهش ورم مخاط دهان و تسکين درد دندان، توصيه مي‌شود. براي تهيه جوشانده ريشه يا برگ بارهنگ، 80 تا 100 گرم تميز شده آن را در يک ليتر آب مي‌جوشانند و پس از صاف کردن، روزي 3 تا 4 فنجان ميل مي‌کنند.

يکي از کاربردهاي مهم تخم بارهنگ، استفاده آن در داروي ترکيبي چهار تخم لعابي است، چهار تخم لعابي يکي از داروهاي ترکيبي متداول در طب سنتي بوده که در اکثر خانه‌ها وجود دارد. اين دارو به عنوان برطرف‌کننده سرفه‌هاي خشک سردردآور و خشکي و خارش گلو، نرم‌کننده سينه و رفع کننده گرفتگي صدا و به طور کلي براي بهبود انواع سرفه‌ها و به خصوص سياه‌سرفه مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

در تهيه اين دارو، از تخم بارهنگ، قدومه، به‌دانه و تخم مرو (مروره يا کنو) يا به جاي آن، تخم شربتي يا بالنگ و همراه با اندکي انزروت و صمغ عربي بهره مي‌بردند. معمولاً اين مخلوط را در آب جوشيده ولرم، خيس مي‌کنند که اين امر باعث ايجاد ماده ژله مانندي مي‌شود که خوردن آن در وعده‌هاي منظم موجب از بين رفتن التهابات گلو و سرفه‌هاي شديد مي‌شود. اين دارو، اثراتي مفيدتر از شربت‌هاي اکسپکتورانت و ديفن هيدرامين و مانند آن‌ها دارد.

اگرچه بارهنگ در دسته گياهان دارويي بي‌ضرر قرار گرفته است، اما بنا بر احتياط عصاره آن براي طحال، مضر است که مصلح آن، مصطکي (شيره گياهي رزيني زردرنگي است که به شکل قطعات اشکي بيضي، سخت، کوچک در ابعاد يک نخود، زردرنگ، نيم شفاف و معطر است وقتي آن را بجويد زير دندان نرم شده و طعم معطري دارد) است و پخته شده ريشه و برگ آن نيز براي ريه، مضر است که مصلح آن نيز عسل است. در جريان درمان اين بيماري‌ها حتماً بايد از مصلح مربوطه نيز استفاده شود؛ در غير اين صورت، ممکن است عوارض جانبي بروز کند. مقدار خوراک تخم بارهنگ در هر وعده، حداکثر تا 12 گرم است.