: پزشکی لیزری راهی برای کاهش درد مردم

[محسن سروش]

دنیای پزشکی و توانمندی های پزشکان برای درمان بیماری های مختلف انسانی روز به روز شاهد پیشرفت های چشمگیری است که ضمن تأمین سلامت انسان ها، روش های نوینی را برای درمان بیماری ها فراهم می کند. در میان همه نوآوری هایی که در دهه های گذشته در بخش پزشکی رخ داده است، توانمندی و نوآوری های پزشکی لیزری را باید یکی از بی نظیرترین دستاوردهای این حوزه دانست.

پزشکی لیزری این روزها در بخش های مختلف تشخیص و درمان وارد شده است و به تقویت دامنه سلامت شهروندان کمک می کند. البته این حوزه به رغم همه فرصت ها با آسیب ها و کم لطفی هایی نیز درگیر است، که پرداختن به آنها خالی از لطف نیست. جدا از کشورهای پیشرفته جهان، پزشکی لیزری در کشور ایران نیز به لطف حضور برخی پزشکان حاذق و نیز مساعدت های دولتی و خصوصی گسترش یافته و البته از آسیب هایی که در سایر کشور متوجه این حوزه است نیز دور نمانده است.
برای اطلاع کامل از دنیای پزشکی لیزری به ویژه توانمندی ها و مشکلات این بخش در ایران، با «دکتر رضا فکر آزاد» جراح و متخصص بیماری های لثه، فلوشیپ لیزر در دندانپزشکی و رئیس انجمن پزشکی لیزری ایران گفت و کردیم.
آنچه در ادامه می خوانید، مشروح این گفت و گو است.
-آقای دکتر ضمن عرض سلام، اگر ممکن است برای شروع مقدمه ای از تاریخچه دانش لیزر و نحوه ورود آن به حوزه پزشکی را مورد بحث قرار دهیم؟
بسیار خوب، من هم از شما به خاطر توجه به این مسئله مهم که به صورت مستقیم با سلامت شهروندان درگیر است، تشکر می کنم. واقعیت این است که انگیزه توجه و کشف تکنولوژی لیزر به سال 1916 باز می گردد که در آن سال «آلبرت انیشتن» نظریه برانگیختگی خود به خودی را مطرح کرد و تأکید کرد که با استفاده از دانش لیزر می توان اقدامات و کارهای خارق العاده ای را پیش برد.
44 سال بعد و به واسطه فعالیت های سایر اندیشمندان بحث های موجود در رابطه با لیزر ادامه یافت و در سال 1960 مقاله ای با موضوع برانگیختگی تابش منتشر و به دنبال آن دستگاه ابتدایی لیزر برای اولین بار ساخته شد.
اینجا نکته ای که من تأکید دارم بگویم و در کشور ما کمتر به آن توجه شده است، این است که در سال 1961 یک دانشمند ایرانی به نام «دکتر علی جوان» که در شهریور ماه سال جاری فوت کرد و من معتقدم نام آورترین فیزیک دان ایرانی و حتی بزرگ تر از پرفسور حسابی بود، تنها لیزرگازی دنیا را کشف کرد و موجب یک تحول اساسی در این حوزه شد.
امروزه اکثر دانشمندان جهانی که در حوزه لیزر پژوهش می کنند باور دارند که بخش زیادی از توانمندی های کنونی لیزر حاصل تلاش های این دانشمند ایرانی است؛ دانشمندی بزرگ که متأسفانه سه ماه پیش در گم نامی کامل فوت کرد.
-اگر ممکن است پیش از ادامه مابقی بحث، در مورد «پرفسور علی جوان» بیشتر صحبت کنید؟
بله ببینید الان وقتی شما می توانید با تکنولوژی فیبر نوری حجم زیادی از اطلاعات را جابه جا کنید، این ها همه حاصل زحمات این دانشمند ایرانی است که در آمریکا انجام داده است. او تنها مخترع ایرانی است که در موزه مخترعین آمریکا و مکانی که مجسه افرادی مثل «توماس ادیسون» وجود دارد، مجسمه او نیز هست.
-تکنولوژی لیزر و توسعه آن در دهه های گذشته از چه جایگاهی در برابر بقیه دانش ها و فن آوری ها برخوردار بوده است؟
برای اینکه به شما اهمیت و گستردگی پیشرفت ها در این حوزه را بگویم، کافی است بدانید از سال 1960 تا کنون یازده نفر از برندگان جایزه نوبل فیزیک بخاطر کشف های وابسته به لیزر، به این افتخار نائل شده اند.
از لیزرهای ساده دستی که از آن ها به عنوان نشانه گذاری و علامت دهی استفاده می شود تا جنگ های ستارگان دهه های گذشته، در همه آنها از تکنولوژی لیزر استفاده شده و می شود.
-در مورد پزشکی و نقش لیزر در توسعه این حوزه بفرمایید؟
در حوزه پزشکی اولین رشته ای که با لیزر کار خود را پیش برد، پزشکی چشم بود. دلیل این موضوع هم این بود که چشم به صورت یک حفره نوری است و تمام قوانین نوری در آن مستتر است و می توان از لیزر در آن به راحتی بهره برد.
پس از آن در سال 1969 لیزر پزشکی در حوزه جراحی مورد استفاده قرار گرفت و در ادامه نیز لیزرهای پوستی برای درمان بافت نرم مورد استفاده قرار گرفت. این بهره برداری ها در دهه 80 ادامه یافت و لیزرهای قابل استفاده در بافت سخت مثل استخوان و بافت بسیار سخت دندان نیز به کمک پزشکان آمد.
آنچه هم اکنون در دنیای پزشکی شاهدش هستیم، این است که دامنه استفاده از لیزر بسیار افزایش یافته و به سرعت نیز در حال پیشرفت است.
-لطفاً در مورد جزئیات و نحوه استفاده از لیزر در بخش های مختلف پزشکی بگویید؟
اگرچه در جامعه ما تصور عمومی بیشتر حوزه و کاربرد لیزر را محدود به برداشتن خال و موهای زائد می کند، در هر رشته پزشکی استفاده از لیزر در 3 بخش دنبال می شود.
بخش تشخیص بیماری یکی از این بخش ها است. با توانمندی هایی که لیزر در اختیار پزشکان گذاشته است به راحتی می توان با تاباندن اشعه های لیزر به بدن انسان بیمار، در روزهای ابتدایی ابتلا، انواع سرطان و ایدز را تشخیص داد.
از تشخیص آسان و سریع پوسیدگی دندان تا مانیتور کردن مشکلات قلبی و عروقی و شناسایی علائم اولیه سرطان آن هم بدون هیچگونه حرارت، درد و تخریب می توان به عنوان حوزه استفاده از لیزر در بخش تشخیص اشاره کرد.
-جدا از بحث تشخیص، در پزشکی چه استفاده هایی از لیزر می شود؟
همانطور که می دانید در صنعت هم اکنون از لیزر برای جوش دادن فلزهایی مثل طلا استفاده می شود. در مباحث تکنولوژی مثل رایانه و سیدی رایتر و.. نیز استفاده می شود.
یکی از جذاب ترین بخش های پزشکی دیگر که از لیزر در آن استفاده می شود، شناسایی گروه خونی با لیزر است. به راحتی می توان با در اختیار داشتن تکه کوچکی از ناخن و یا تار موی یک فرد و تاباندن اشعه های لیزر به آن گروه خونی او را مشخص کرد و برای این کار اصلاً نیاز به خون فرد و روند پیچیده پیشین نیست.
کاربرد دیگر لیزر در بخش برش قسمت های آسیب دیده بدن است. در جراحی معمولی جراح گاهاً به صورت دقیق نمی داند در برش هایش جاهای سلامت را میبرد یا هنوز بخش آسیب دیده باقی مانده است ولی با استفاده از تکنولوژی لیزر و تاباندن آن به قسمت آسیب دیده به خوبی مرزهای سلامت و آسیب مشخص می شود و کار برای برش آسان می شود. جالب آنکه جدا از مشخص شدن مرزها می توان برش را نیز با همین اشعه های لیزر انجام داد و از تیغ های برش فعلی که درصد خطا دارند نیز استفاده نکرد.
-در مورد کشف سرطان، لیزر دقیقاً چه کمکی به پزشک می کند؟
ببینید محور کاربرد لیزر رنگ های متفات است. وقتی یک بخش از بدن دچار سرطان می شود، رنگ آن طبیعتاً با بخش های دیگر متفاوت می شود و حالا اگر توانی باشد که این تفاوت را به خوبی و با جزئیات مشخص کند، مشکل حل می شود.
لیزر این امکان را به خوبی فراهم می کند. تصور کنید در داخل بدن فرد بیمار عارضه سرطان وجود دارد دستگاه لیزر را می توان از طریق دهان وارد بدن کرد و با تاباندن آن به راحتی بخش متفاوت را تشخیص و با همان لیزر اقدام به نابود کردن آن کرد. البته این همه توانمندی های استفاده از لیزر در پزشکی نیست و از آن برای شناسایی و درمان انواع بیماری های پوستی نیز استفاده می شود.
-اشاره کوچکی به استفاده از لیزر برای برش قسمت های مختلف بدن در فرایند جراحی کردید، این موضوع چگونه انجام می شود؟
در بخش جراحی از لیزر به عنوان چاقوی لیزری نیز استفاده می کنند که قادر است باریکه های بسیار ریزی ایجاد کند. مثل جدا کردن یک تکه از قسمت دهان یا بزاق آن برای کشف بیماری که امرزو با کمک تکنولوژی لیزر قابل انجام و آنالیز است.
-مسائلی که شما اشاره می کنید همگی گویای یک انقلاب در دانش پزشکی است، بفرمایید شرایط این توانمندی جدید در ایران چگونه است؟
متأسفانه نگاه غالب در کشور ما به بخش لیزر اقتصادی است و ابزار مربوط به پزشکی لیزری در انحصار است. جدا از این مشکل آن است که در کشور ما افراد بیشتر به دنبال آن کاربردهای لیزر می روند که دارای سود سرشار است. مثل درمان موهای زائد یا از بین بردن لکه های پوستی، حال اینکه این تکنولوژی فرصت های فراوانی برای کمک به سلامت انسان ها ایجاد کرده است.من تعجب می کنم که چرا در کشور ما به این کارهای با ارزش توجه نمی شود. حال آنکه از لیزر می توان حتی برای تغییر و یا اصلاح ژن انسان نیز استفاده کرد.
-توانمندی های دیگری نیز در مورد استفاده از لیزر در دانش پزشکی وجود دارد؟
بله نکته جالبی که وجود دارد انتخابی عمل کردن لیزر در مقایسه با سایر ابزار جراحی و تشخیص است. برای مثال وقتی لیزر را بر بخشی از بدن که قصد دارید درمان را در آن انجام دهید، می تابانید می توانید این دستور را به آن بدهید که از میان بافت ها و قسمت های مختلف بدن به صورت انتخابی تنها بخش های مشخصی برای مثال استخوان را برش دهد. این شرایط در مورد تیغ و چاقوهای جراحی وجود ندارد و با آن ابزار ناگزیر همه بافت و استخوان ها بریده می شود.
-آیا دستگاه های پزشکی لیزری در کشور ما به اندازه کافی وجود دارد؟
الان در کشور ما دستگاه های زیادی وارد شده است، اما در جای خود استفاده نمی شود چون دانش لیزر به اندازه کافی وجود ندارد. شرکت های خصوصی 10 هزار دستگاه وارد کرده اند که تنها هزارتا از آنها در اختیار متخصصان است و مابقی یعنی 9 هزار مورد دیگر در اختیار افراد غیر متخصص است. من معتقدم همانطور که در رانندگی اول باید رانندگی یاد گرفت بعد اتومبیل خرید، در این مورد هم باید اینگونه باشد که متأسفانه برعکس است.
-در کشورهای توسعه یافته از پزشکی لیزری استفاده های دیگری نیز می کنند که در کشور ما وجود نداشته باشد؟
بله، لیزرهای کم شدت لیزرهایی هستند که اثرات ضد درد و ضد التهابی دارند. سیستم های این لیزر در ایران نیست و در روسیه و آمریکا وجود دارد. از این ابزار می توان برای تقویت قدرت بدنی و نیروی عضلات بدن بهره گرفت.
من در یکی از سفرهایم به آمریکا متوجه شدم که آنها تلاش می کنند مطالعاتی را در کمیته های ضد دوپینگ برای تشخیص تقویت انرژی عضلات بدن با استفاده از لیزر انجام دهند. این نشان می دهد که هم اکنون برخی ورزشکاران با توانمندی لیزر به تقویت نیروی خود در مسابقات می پردازند. البته تا آنجا که من بررسی کردم به دلیل عدم وجود انفعال های شیمیایی هنوز امکان کشف این نوع دوپینگ وجود ندارد.
-مطالعات جدید این حوزه چه آینده و فضایی را در این بخش نوید می دهد؟
من پارسال در فلوریدا یک سخنرانی داشتم که حاصل تلاش های خود و همکارانم را که با لیزر یک عصب موش آزمایشگاهی را جوش زده بودیم، ارائه کردم. همانطور که می دانید عصب یکی از بخش های حساس بدن است و به هرگونه جسم خارجی که در جوش بافت هایش استفاده شود، واکنش منفی نشان می دهد.
در دانشگاه هاروارد بر روی کاربرد لیزر در سکته مغزی هم کار کرده اند که مطالعات آنها نشان می دهد که لیزر حتی در درمان عارضه های نخاعی، سکته مغزی و ترمیم عصب ها نیز نقش مثبتی دارد. بخش جالب دیگر ترکیب این موارد با هم است. سلول های بنیادین وقتی با توانمندی لیزر ترکیب شود، در بازسازی استخوان نیز نقش خواهد داشت. در پژوهشی که با کمک پژوهشکده رویان انجام دادیم نمونه هایی از بخش های سخت مثل استخوان خرگوش را ترمیم کردیم، موضوعی که می تواند بر روی انسان ها هم استفاده شود.
-در مسیر مطالعات تان مشکل خاصی وجود ندارد؟ مثل تأمین هزینه های پژوهش؟
البته که مشکل داریم. یک نمونه را می گویم. تصور کنید ما یک سلول طبیعی سالم با 10 پارتیکل و یک سلول آسیب دیده با 200 پارتیکل در بدن بیمار داریم، وقتی اشعه های تنظیم شده لیزر را به آن بتابانیم می توانیم شرایطی را ایجاد کنیم که حرارت سلول های با 200 پارتیکل که آسیب دیده هستند، بالا برود و نابود شود. این پژوهش را به همراه چندتن از دوستان نهایی کردیم و مقالات مان نیز منتشر شد ولی چون حمایت مالی نمی شویم تا کنون نتوانسته ایم این طرح را توسعه بدهیم و به کاربردی کردن آن روی انسان برسیم.
حتی ما در استفاده از این آزمایش ها بر روی موش های آزمایشگاهی هم به دلیل قیمت بالای موش و ابزار مشکل داریم. مثلاً بودجه پژوهشی ما کلاً 5 میلیون است، حال آنکه داروهای مورد نظر هر گرمش 5 میلیون تومان قیمت دارد است و قیمت هر موش آزمایشگاهی نیز 80 هزار تومان است.
-جدا از مشکلات مالی چه مشکلاتی در این حوزه وجود دارد؟
متأسفانه هم اکنون نگاهی که به پزشکی لیزری در کشور وجود دارد بیش از آنکه نگران سلامت جامعه و توسعه آن باشد، در بخش تجارتی و سود آوری مالی منحصر شده است. مشخص است که وقتی جراحی بینی و رفع موهای زائد بدن در کشور ما این همه طرفدار دارد، افرادی که به دنبال وارد کردن دستگاه های لیزر پزشکی هستند، تلاش می کنند فعالیت آنها در این بخش ها محدود کنند.
البته این از فرهنگ مردم ایران است که رفتار برخی از پزشکان و سایر افراد غیر متخصص فعال در این بخش را به این سمت سوق می دهد. دستگاه های لیزر وارداتی عمدتاً برای استفاده در بخش بیماری های پوستی مورد استفاده قرار می گیرد و علت آن هم این است که در کشورمان خواهان زیادی دارد. مشکل دیگر آن است که دستگاه های لیزری که به ایران می آید، دست دوم یا دست سوم هستند و به دلیل تحریم های موجود با واسطه از ترکیه، امارات و یا مالزی وارد می شوند.
-نظر شما در مورد آسیب های احتمالی پزشکی لیزری چیست؟
عوارض در همه درمان های پزشکی وجود دارد و نمی توان در مورد این موضوع به صورت دقیق اظهار نظر کرد. به خصوص اینکه از عمر این علم زیاد نمی گذرد. ولی در پزشکی لیزری به دلیل کاهش خطای انسانی و بالا رفتن قدرت تشخیص، درصد خطا و آسیب به مراتب کم تر است. البته ممکن استن عدم استفاده از فرد متخصص مشکلاتی ایجاد کند.
- در سال های اخیر توجه ویژه ای به پزشکی هسته ای شده است، اگر بخواهیم پزشکی لیزری و هسته ای را مقایسه کنیم، به چه نکته ای باید اشاره کرد؟
-پزشکی هسته عمدتاً تخریبی است و در علم پزشکی بیشتر در بخش سرطان استفاده می شود. حال آنکه پزشکی لیزری تقریباً در تمامی بخش های پزشکی می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
-شما در صحبت هایتان گفتید، کشور روسیه در زمینه پزشکی لیزری پیشرفت های قابل توجهی داشته است، تعامل پزشکان این کشور با پزشکان ایرانی و انتقال توانمندی ها به چه شکل است؟
روس ها در دانش پزشکی لیزری بسیار قوی هستند و من در سفرهایی که داشته ام به چشم این مهم را دیده ام ولی آنها علاقه ای ندارند که به ما کمک کنند و حاضر نیستند دستاوردهای خود را با کشور دیگری از جمله ایران تقسیم کنند.
-به نظر شما برای توسعه استفاده بهینه از این توانمندی در دانش پزشکی به گونه ای که مردم به عنوان مصرف کنندگان این خدمات به بهترین نحو از آن استفاده کنند، چه باید کرد؟
من عقیده دارم حتی پزشکان عمومی هم در کشور ما باید پس از سپری کردن دوره های آموزشی با دستگاه های لیزری در تشخیص و درمان بیماری بهره ببرند. اما وقتی من ایده را مطرح می کنم به من ایراد می گیرند که چرا می گویی پزشکان عمومی هم به لیزر مجهز شوند؟ دلیل این اعتراض این است که عده ای نمی خواهند این فن از انحصار خارج شود و به دنبال تبلیغ و کسب سود حداکثری خودشان هستند.
مشکل دیگر این است که برخی پزشکان در برخی مواقع از لیزر بهره می برند که لزوماً نیاز به آن نیست و با عمل عادی فرق ندارد. در این شرایط صرفاً بحث تبلیغی و شاید افزایش هزینه مد نظر باشد. کسانی که در بخش پوست از لیزر استفاده می کنند هم آنچنان که باید و شایدعلاقه ندارند، سایر پزشکان و متخصصان وارد این حوزه شوند. که این مسائل باید حل شود.
-باتشکر از شما، اگر در پایان نکته ای باقی مانده که احساس می کنید باید گفته شود، بفرمایید؟
تلاش همکا ران ما در این ۱۵ سال جایگاه رفیعی را در دنیا تعیین کرده است. اما اتفاق مهم این است که در فرودین ماه سال آینده نهمین کنگره جهانی لیزر در دندانپزشکی با حضور پزشکان کشورهای دیگر، انجمن لیزرتراپی آمریکای شمالی، انجمن لیزر در دندان پزشکی زُلا، و سه انجمن جهانی و بین المللی لیزر در دندانپزشکی و پزشکی معتبر جهان(WALT,NAALT,USERN)، دانشگاه وین و سفارت اتریش در ایران برای اولین بار در سطح منطقه،‌و... در ایران برگزار خواهد شد. ضمن اینکه هفت دانشگاه برتر کشور،۳۰ سخنران بین المللی از ۱۹ کشور، سازمان نظام پزشکی، ۱۱ انجمن دندانپزشکی و ... دراین کنگره به ما را همراهی می‌کنند./